Birinci Dünya Savaşı Sonunda Osmanlı Devletinin Durumu ve Mondros Ateşkes Antlaşması (30 Ekim 1918)

Savaş devam ederken ıtilâf Devletleri aralarındaki gizli antlaşmalarla Os- manlı Devleti 'ni paylaşmışlardı. Mondros Ateşkes Antlaşması'da bunların deva- mı olduğundan şartları çok ağırdı. Antlaşmada alınan kararlar kısaca şöyleydi:

1)  ıtilâf Devletlerinin boğazlardan serbestçe geçişi sağlanacak ve boğazların , tünellerin , demiryollarının ve haberleşme ağlarının askeri kontrolü ıtilâf Devletlerine bırakılacak.

2)  ıtilâf Devletlerinin fazla gördüğü Osmanlı askerleri terhis edilecek.

3)  ıtilâf Devletleri Osmanlı Devleti 'nin liman ve tersanelerinden yararlanacak.

4)  Osmanlı Devleti 'nin savaş gemileri zincirlenecek.

5)  ıtilâf Devletleri güvenliklerini tehlikede gördükleri yerleri işgal edebilecek.

6)  Erzurum , Elazığ , Bitlis , Van , Diyarbakır ve Sivas 'ta karışıklık çıkarsa bölge işgal edilecek.

         Bu antlaşmayla Osmanlı Devleti fiilen sona ermişti. Boğazların işgaliyle  Anadolu ve Rumeli bağlantısı kopmuştu ; ayrıca 7. ve 24. Maddelere göre ülke-  nin tamamının işgali kabul edilmiş oluyordu.

         Antlaşmadan sonra ıngilizler, Fransızlar ,ıtalyanlar, Yunanlılar yurdun büyük bir bölümünü işgal ettiler.

              Paris Barış Konferansı (18 Ocak 1919) ve ızmir 'in ışgali

         Savaş sonunda ıtilâf Devletleri yenilenlerin durumunu görüşmek üzere Paris'te toplandı. Konferansta Yunanistan sahte belgelerle Anadolu'ya sahip çıktı ve bu ıngiltere 'nin işine gelince Yunanistan 'ın ızmir 'i işgaline karar verildi.

         Yunanlılar ızmir'e girmeden "Türkler Rumlar'ı katlediyor." Diyerek Mon- dros Ateşkes antlaşmasına göre haklı hale geldiler ve tüm dünyayı kandırdılar. Yunanlılar'ın ızmir'e girince taşkınlıklar yapması üzerine Kurtuluş Savaşı başladı

         Milli Mücadelede Cemiyetler

         Mondros Ateşkesi 'nden sonra yurtta bir çok cemiyet kuruldu. Bunlar ikiye ayrılır :

         1. Yararlı Cemiyetler :

         Ülkenin kötü durumu bölgesel cemiyetlerin kurulmasına neden oldu. Bu cemiyetler sadece kuruldukları bölgeyi ve çevresini koruyabiliyordu. Bunlara örnek verirsek :

         Edirne ve ıstanbul 'da Trakya Paşaeli cemiyeti, ızmir 'de ızmir Müdafaa-i Hukuk cemiyeti, doğuda Doğu Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu. Ayrıca halka yardım etmek amacıyla bir çok cemiyet kurulmuştur.

         2. Zararlı Cemiyetler :

a-) Azınlıkların kurduğu zararlı cemiyetler :

Mavri mira cemiyeti, Rumların Yunanistan 'a yardım için kurduğu bir cemiyettir. Pontus Rum cemiyeti de bu cemiyetin bir kolunu oluşturur. 

b-) Türklerin kurduğu zararlı cemiyetler :

         Padişahlığı geri isteyenlerin kurduğu Teâli ıslâm Cemiyeti bu cemiyetlere örnektir. Ayrıca ıngiliz sevenler Cemiyeti, ıngiliz mandalığı isteyenlerin, padişa- hında yardımlarıyla kurduğu bir cemiyetti. Bu cemiyete, padişah ve Osmanlı Devleti hükümetinden pek çok kişi üyeydi.

         KURTULUş SAVAşI

         Savaş 'tan önce, kurulan yararlı cemiyetler bir çatı altında toplandı. Buna Kuvayı Milliye hareketi denir. Bu birlikler Anadolu'nun işgali, Osmanlı orduları- nın terhis edilmesi ve ıstanbul hükümetinin otoritesini kaybetmesi nedenleriyle kuruldu. Birlikler, düşmanın ilerleyişini yavaşlatmış, meclis toplanana kadar askerlik yapmış ve çıkan ayaklanmaları bastırmışlardır. Ancak halktan zorla para topladıkları ve düşmanı tamamen durduramadıkları için kaldırıldılar.

         Atatürk  ülkenin  ancak   Anadolu 'da   yapılacak  bir  örgütlenmeyle 

kurtulabileceğine kesin olarak karar verdikten sonra Samsun 'a gitmek için yola çıktı. 19 Mayıs 1919 'da Samsun 'a çıktı ve faaliyetlerine başladı. Buradan Amasya 'ya geçerek Amasya genelgesini yayınlayan Atatürk Osmanlı Devleti- 'ndeki görevinden de istifa etti.

         Amasya Genelgesi

         Genelge bağımsızlık hareketinin ilk adımı ve Milli mücadelenin başlangıcı olması nedeniyle çok önemlidir. ılk kez bu genelgede hakimiyet halka verilmiştir ve yurdun tümü bağımsızlık kapsamına alınmıştır. Atatürk Anadolu'da bu genel- geyi yayınlarken, Osmanlı padişahı ve hükümeti Atatürk'ü ve yandaşlarını vatan haini ilan etmişlerdi. Fakat halk asıl vatan haininin kim olduğunu biliyordu. Bu genelgede alınan kararların başlıcaları şunlardır :

1)   Vatanın bütünlüğü ve bağımsızlık tehlikededir.

2)   Osmanlı hükümeti iyi çalışmamakta ve milleti iyi temsil edememektedir.

3)   Milletin geleceğini yine milletin azim ve kararı belirleyecektir.

4)   Bağımsızlığın sağlanması için bir heyetin toplanması lazımdır. Bu heyet için illerden üç kişinin Sivas 'a yollanması gerekmektedir.

         Erzurum Kongresi ( 23 Temmuz - 6 Ağustos 1919 )

         Kongre halk arasında birliği koruyarak, azınlıkların çalışmalarını etkisizleş- tirmek için toplandı. Burada Amasya genelgesinde alınan kararlar tekrar gözden geçirilerek herkesin görüşü alındı. Bu arada ıstanbul hükümeti hâlâ ıngiltere'nin himayesine girmek istiyordu. Kongre toplanış yönünden bölgesel , kararları yönünden ise ulusal bir kongredir. Kapitülasyonlara ilk kez burada karşı çıkılmış ve yeni bir devlet kurma fikri ilk kez burada ortaya atılmıştır. Ayrıca kongrede alınan kararların uygulanabilmesi için bir temsil heyeti oluşturuldu.

         Sivas Kongresi ( 4 - 11 Eylül 1919 )

         Erzurum'dan sonra Sivas 'ta da bir kongre toplandı. Bu kongrede, Erzurum kongresinde alınan kararlar halka mal edildi ve başka bir ülkenin himayesine girmek kesin olarak reddedildi. Temsil heyetinin artık bütün milleti temsil edeceğine karar verildi. Osmanlı hükümeti bu kongrenin toplanmasına karşı çıktı fakat kongreyi dağıtacak gücünün olmaması nedeniyle bir şey yapamadı ve ıngiltere'den yardım istedi. ıngiltere bu kongreyi küçük bir ayaklanma olarak gördü ve önemsemeyip yardım etmedi.

         Bu sırada Osmanlı Devleti 'nde hükümet değişikliği oldu. Yeni kurulan Ali Rıza Paşa hükümeti ve temsil heyeti arasında Amasya 'da bir görüşme oldu. Gö- rüşme sonucunda ilk kez bir ıstanbul hükümeti milli mücadeleyi kabul etmiş oldu.

         Misak-ı  Milli

         Atatürk 'ün Misak-ı Millide yayınladığı kararlar şöyledir :

·     Çoğunluğu Türk olan topraklar vatanın bölünmez bir bütünüdür.

·     Boğazların güvenliği sağlanırsa , o bölge dünya ticaretine açılabilir.

·     Azınlıklara önceden tanınmış olan fazla haklar kaldırılmalıdır.

·     Kapitülasyonlar hiçbir şekilde kabul edilmez.

         Bu kararlar sonrasında ıtilâf Devletleri 16 Mart 1921 'de ıstanbul 'u işgal ettiler. Osmanlı Devleti ve hükümeti de olanları seyretti ve hatta ıtilâf Devletleri 'ni destekledi. Halk çeşitli protestolarla, ıtilâf Devletleri'nin subaylarının tutuklanmasıyla ve bunun gibi daha bir çok şekilde işgale tepki gösterdi.

         T.B.M.M. 'nin Açılması ( 23 Nisan 1920 )

         Mustafa Kemal 'in 16 Mart 1921 'de yayınladığı bildirge ile yeni seçimler yapıldı. Seçimler sonunda, Mustafa Kemal'in ilkeleri doğrultusunda , yeni meclis dolayısıyla yeni devlet kurulmuş oldu. Meclisin açılmasının ikinci gününde Mustafa Kemal bir önerge yayınladı. Buna göre :

1)   T.B.M.M. en üstün güçtür ve yasama , yürütme erklerine sahiptir.

2)   Hükümet kurmak mecburidir, meclis başkanı aynı zamanda hükümet başkanı olacaktır.

      Bu mecliste farklı düşüncelerin oluşu , meclisin en üstün güç oluşu ve sürekli oluşu meclis için büyük avantaj oluşturmuştur.         

      T.B.M.M. 'ye Karşı Yapılan ısyanlar

      Anadolu 'nun işgalinin devlet otoritesini zayıflatması, halkın devletten daha güçlü olmasına neden oldu. ıstanbul hükümeti , ıngilizlerin ve Yunanlıların da baskısıyla bizzat isyanlar çıkardığı gibi çıkan isyanları da destekledi. Ayrıca Kuvayı Milliye birliklerinin halka kötü davranması, halkın ayaklanmasına neden oldu. Bunların sonucunda ülkenin her yerinde bir çok isyanlar çıktı.

      ısyanlar sonunda meclisin yıpranmasına rağmen devlet otoritesi korundu. ıtilâf Devletleri ile Osmanlı hükümetinin meclisi yıkma çabaları sonuçsuz kaldı.

      Sevr Barış Antlaşması ( 10 Ağustos 1920 )

      Bu antlaşmanın asıl sebebi , ıtilâf Devletleri 'nin kendi aralarında Osmanlı Devleti 'ni paylaşma konusunda çıkan anlaşmazlıktır. ıtilâf Devletleri  Antlaşma-yı Osmanlı Devleti 'ne gönderdiklerinde hiç bir itiraz kabul etmeyeceklerdi, zaten Osmanlı padişahının veya hükümetin itiraz etmeye niyetleri yoktu. ışgalciler antlaşmayı bir an önce yapabilmek için Yunanistan'ı destekledi. Yunanlı askerler yurdun içlerine kadar rahatça girdi.

      Damat Ferit başkanlığındaki bir heyet bu antlaşmayı imzaladı. T.B.M.M. Sevr antlaşmasını  kabul etmediğini ve kabul edenleri vatan haini ilan ettiğini açıkladı. Çünkü bu antlaşma tamamen bağımsızlığı ve vatanın bütünlüğünü engelliyordu ve devleti bir sömürge devleti durumuna düşürüyordu.

      Düzenli Orduya Geçiş

      Mondros 'tan sonra Osmanlı orduları terhis edilmişti. Kurulan kuvvetler düşmanı ancak yavaşlatabiliyordu. Batı cephesine getirilen ısmet Paşa 1920 'de düzenli orduya geçişi başlattı. ısyanların da bastırılmasından sonra batıda tama- men düzenli orduya geçilmiş oldu. T.B.M.M. işgallerden kurtulmak için üç cephede savaşmıştır :

      1-) Doğu Cephesi : 

      Birinci Dünya Savaşı'nda Ermeniler'e vaat edilen doğudaki Ermeni devleti fikri Ermeni hareketlerini hızlandırdı. Ermenilerin Oltu'yu işgal etmeleriyle , Türk birlikleri savaş ilan etti. 3 Aralık 1920 'de Ermeniler zor durumda kaldı ve barış istedi. ımzalanan Gümrü Antlaşması sonunda Sarıkamış, Kars ve Gümrü geri alındı. Bu antlaşma T.B.M.M.'nin ilk askeri ve siyasi başarısı olduğundan çok önemlidir. Ayrıca bu antlaşmayla Sevr 'in geçersiz olduğu herkese gösterildi ve bölgedeki askerler batı cephesine gönderildi.

      2-) Güney Cephesi :

      ıngilizler Mondros Antlaşmasına dayanarak Güney Doğu Anadolu 'yu önce işgal edip sonra Fransızlara bıraktılar. Fransızlar bu bölgedeki Ermenileri Türklere karşı kışkırttı. Fakat yerli halkın Fransızlara ve Ermenilere karşı kahramanca savaşı yabancı askerleri zorladı.12 şubatta Maraş, 10 Nisanda Urfa ,20 Ekimde Adana, Fransızları  yurttan attı. Bu başarılar Fransızların tutumunun yumuşamasını ve işgal ettikleri yerleri terk etmelerini sağladı.

      Antalya ve çevresinde bulunan ıtalyanlar ile ciddi bir mücadele olmadı. Fransa'nın yenildiğini gören ıtalyanlar, korkup yurdu terk etti. Güney cephesin- deki birliklerinde batıya gönderilmesiyle Batı Cephesi güçlenmiştir.

      3-) Batı Cephesi :

      En uzun ve en kanlı savaşlar, bu cephededir. Cephedeki savaşlar :

      1. ıNÖNÜ  SAVAşI  ve  SONUÇLARI  ( 6-11 Ocak 1921 )

      Sevr 'den  önce Eskişehir'e kadar gelen Yunanistan, Anadolu demiryolları- nın bu önemli noktasını ele geçirmek ve güçlerini ispat etmek istiyordu. Fakat Türklerin gücü hem Yunanlıları püskürttü, hem de bölgedeki ayaklanmaları bastırdı. Savaş sonunda Yunanistan ilk kez geri çekildi, halkın Meclise güveni arttı ve ıtilâf Devletleri  paniğe kapıldı.

      LONDRA KONFERANSI  ( 23 şubat 1921 )

      Türkiye'nin başarıları ıtilâf Devletleri'ni, Sevr Barışını gözden geçirmeye yöneltti. Amaçları antlaşmada çok az değişiklik yapıp dünya kamuoyunu kandırmaktı.T.B.M.M.  bu konferansa katılmazsa , ıtilâf Devletleri meclisin savaş taraftarı olduğunu söyleyeceklerdi. T.B.M.M. bu konferansa  Misak-ı Milli 'yi kabul ettirmek için katılıyordu.

      Konferansta ıstanbul Hükümeti'nin temsilcisi Tevfik Paşa'nın sözü, mille- tin asıl temsilcileri olarak ifade ettiği T.B.M.M. temsilcilerine vermesi ıtilâf Devletleri 'nin plânlarını bozmuş oldu. Konferansın sonunda ıtilâf Devletleri arasındaki anlaşmazlıklar belirginleşti ve ıtilâf Devletleri  T.B.M.M. 'ni resmen tanıdılar.

      MOSKOVA ANTLAşMASI  ( 16 Mart 1921 )

      Rusya'da çıkan ihtilâl ile değişen yönetim ve ıtilâf Devletleri'nin izlediği politikalar Sovyet Rusya ve T.B.M.M. 'ni  birbirine yakınlaştırdı. Sovyet Rusya bu yakınlaşma ile kendine bir tampon bölge kurmak ve Boğazlar açısından kendini güvene almak istiyordu.T.B.M.M. ise Sovyetlerden savaş araçları ve asker gücü desteği istiyordu. T.B.M.M.'nin kazandığı başarılar Sovyet Rusya-'nın tereddütlerini ortadan kaldırdı ve antlaşma imzalandı. Antlaşmaya göre :

·     Taraflardan birinin imzalamadığı bir antlaşmayı diğeri de kabul etmeyecekti. Yani Sovyet Rusya, Sevr Barışını kabul etmediğini resmen açıkladı.

·     Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki eski antlaşmalar geçersiz sayılacaktı.

·     Sovyet Rusya Misak-ı Milli 'yi kabul edip Kapitülasyonları geçersiz sayacaktı.

      Bu antlaşmayla ilk kez bir batılı devlet, Misak-ı Milli 'yi kabul etmiş oluyordu. Bu antlaşmadan sonra ayrıca, Misak-ı Milli'yi ilk kabul etmiş olan Afganistan ile dostluk antlaşması yapıldı, ıstiklal Marşı ve Teşkilat-ı Esasiye   ( ilk T.B.M.M. Anayasası )kabul edildi.

      2. ıNÖNÜ SAVAşI  ( 23 - 31 Mart 1921 )

      Yunanlılar Eskişehir'i alıp ıtilâf Devletleri'nin desteğine layık olduğunu                                   ispatlamak istiyordu. Fakat başarılı olamadı ve geri çekilmek zorunda kaldı, geri çekilirken de büyük kayıplar verdi. Mustafa Kemal Eskişehir-Kütahya savaşlarından sonra Türk ordusunu Sakarya 'nın doğusuna çekti. Gelişmeler ülkede büyük üzüntüye neden oldu, bazıları devlet merkezinin Kayseri 'ye taşınmasını istedi fakat meclis bunu kabul etmedi. Mustafa Kemal 5 Ağustos 1921 'de üç aylık süre ile başkomutan seçildi.

      Tekâlif - i  Milliye Kararları

Bu kararlar orduyu her yönüyle güçlendirmek amacıyla kabul edilmiştir.Bunlar: 

·     Kararların yerine getirilebilmesi için her ilde bir komisyon kurulacak.

·     40 yaşına kadar olan erkekler askere alınacak.

·     Erkek giyim eşyalarının, yiyeceğin, akaryakıtın ve haberleşme araçlarının %40 'ına el konacak.

·     Özel araçlar devlet adına kullanılacak.

      Sakarya Meydan Savaşı ( 23 Ağustos - 13 Eylül 1921 )

      Kütahya-Eskişehir savaşlarının ardından Yunanistan ıngiltere'ninde  deste- ğini alıp Türk ordusunu tamamen ortadan kaldırmak istiyordu. Yunanlılar 23 Eylül 'de Türk mevzilerine girdiler. Fakat Türk ordusu 13 Eylül 'de düşmanı Sakarya doğusuna attı. Savaş sonunda düşmanın taarruz gücü kırıldı.Fransa ile ıtalya, Yunanistan'dan desteğini çekti ve Türkiye ile bir an önce barış yapmak istediğini belirtti, ıngiltere ile yapılan antlaşma sonucu Malta'daki esirler serbest bırakıldı.

      Kars Antlaşması

      Rusya'nın arabuluculuğu ile 13 Ekim 1921'de Ermenistan, Gürcistan ve Azarbeycan ile bir dostluk antlaşması yapıldı. Bu antlaşmada bugünkü doğu sınırımız yaklaşık olarak çizilmiş oldu.

      Ankara Antlaşması

      Fransa 'nın topraklarımızı terk etmesinden sonra yapıldı. Antlaşmada Türkiye-Suriye sınırı çizilmiş oldu , Fransa Misak-ı Milliyi kabul etmiş oldu.

      Büyük Taarruz ve Başkomutanlık Meydan Muharebesi

      Mecliste , bir grup hemen saldırıya geçilmesini istiyordu , Mustafa Kemal ise ordunun savaşa hazır olmadığını düşünüyordu. ıngilizler ise bu ordunun bir taarruz yapamayacağını söylüyordu. Mustafa Kemal, Haziran 1922'de saldı- rı kararı aldı ve 26 Ağustosta saldırı başladı. Buna dayanamayan düşman geri çekildi ve ağır bir darbe ile bozguna uğradı.

      Mudanya Ateşkes Antlaşması

      Türk ordularının Trakya'ya yönelmesi ıtilâf Devletlerini endişe- lendirdi. Fakat dünyanın yeni bir savaş istememesi tarafları yeni bir antlaşma yapmaya sevketti. Mudanya'da yapılan görüşmelere ıtalya, ıngiltere, Fransa ve Türkiye katıldı. Antlaşmada Trakya'nın on beş gün içinde boşaltılması, kesin barışa kadar bölgede Türk askeri bulundurulması, boğazların idaresinin Türkiye'ye bırakılması ve kesin barıştan sonra ıstanbul'daki ıngiliz güçlerinin geri çekilmesi konuları karara bağlandı. Antlaşma ile Türkiye'nin savaş dönemi bitti, Trakya savaş yapılmadan kurtarıldı, boğazların idaresi Türklere verildi. Osmanlı devleti hukuken sona erdi.

      Lozan Barış Antlaşması

      Görüşmelere 20 Kasım 1922 de Lozan'da başlandı. Burada  kapitülasyon- ların kaldırılması, Osmanlı dış borçları ile Irak sınırının belirlenmesinde ilerleme sağlanamayınca görüşmeler kesildi. 23 Nisan 1923 de tekrar başlayan görüşmeler sırasında ıtilâf Devletleri biraz daha yumuşak davrandı. 24 Temmuz 1923 de kesin barış sağlandı.

a)    Yunanistan sınırı Mudanya'da belirlenen şekli ile kalacak.

b)    Irak sınırı ıngiltere ile yapılan bir antlaşma ile belli olacak.

c)    Kapitülasyonlar tamamen kaldırılacak.

d)    Yunanistan Karaağaç'ı Türkiye'ye verecek.

e)    Boğazlar askerden arındırılacak, geçişlerin kontrolü için Türkiye başkan- lığında bir komisyon kurulacak.

f)     Dış borçlar, Osmanlı Devletinden bağımsızlığını ilan eden devletlerle Türkiye arasında paylaştırılacak.

g)    ıtalya, elindeki Ege adaları üzerindeki egemenliğini sürdürecek.

h)    Azınlıkların elindeki ayrıcalıklar alınacak.

i)      Antlaşma onaylandıktan altı hafta sonra, ıtilâf Devletleri ıstanbul'u boşaltacak.

         Bu antlaşma ile Misak-ı Milli tüm dünya tarafından kabul edildi ve Türkiye diğer devletlerle eşit haklara sahip oldu. Antlaşma sonunda Boğazlar ile ilgili kararlar milli hakimiyet ve bağımsızlığı sınırladı. Osmanlı Devleti 'de tarih oldu.